امروزه در جهان شاهد رشد فزاینده علوم به ویژه علوم زیستی و پزشکی هستیم. الزامات اخلاقی این توسعه علمی در حال حاضر در جهان اسلام بدون توجه و تمرکز کافی بر جنبه های بومی و اسلامی مد نظر قرار می گیرد و حتی نهادهای بین المللی به لزوم پرداختن به جنبه های مذهبی گفتمان اخلاق زیستی در کشورهای اسلامی به درستی آگاه نیستند. از سوی دیگر معرفی یک نظریه اخلاقی جامع پیرامون موضوع اخلاق زیستی مستلزم تاملی دقیق و عمیق در مبانی جهان بینانه و فلسفی است. یکی از راهکارهای مناسب برای ورود به این بحث که در این مقاله به آن پرداخته شده است، مطالعه تطبیقی مبانی جهان بینانه و فرااخلاقی بین اخلاق زیستی اسلامی و اخلاق زیستی سکولار است. از این رو نگارندگان می کوشند به تفاوت های موجود در جهان بینی این دو نگره اخلاقی بپردازند از جمله: تفاوت در اعتقاد به منشا و خالق هستی، تفاوت در نگرش به کلیت هستی و تفاوت در نگاه به عالم مادی و قوانین حاکم بر آن و سپس به تفاوت های انسان شناسانه این دو نگره اخلاقی اشاره کنند که تفاوت در نگرش به خلقت انسان، تفاوت در نگرش به ابعاد وجودی انسان و زندگی پس از مرگ از جمله آنهاست و نهایتا به تفاوت های فرااخلاقی در اخلاق زیستی اسلامی و سکولار از جمله تفاوت در وجودشناسی اخلاقی، تفاوت در معرفت شناسی اخلاقی و تفاوت در دلالت شناسی اخلاقی اشاره نمایند. پاره ای از شباهت های نگره اسلامی و نگاه سکولار به اخلاق زیستی که عمدتا شباهت های هنجاری هستند نیز از دیگر نکاتی است که نگارندگان به مطالعه آن پرداخته اند.در نتیجه می توان به پذیرش تفاوت ها و شباهت ها به عنوان یک واقعیت موجود، برای آغاز یک گفتگوی سازنده دوجانبه و معرفی مبانی اخلاق زیستی اسلامی اشاره کرد.

نخستین مفاهیم دستوری که انسان موظف به اطاعت از آن شده، در قالب «اخلاق» شکل گرفته اند. تضمین وجدانی تفکر و کردار، هر چند همواره اثربخش نیست، اما می تواند مقدمه، توجیه یا مبنایی برای قواعد حقوقی بعدی قرار گیرد. از سوی دیگر، عملی کردن اخلاق، در باب دغدغه های جدی بشریت، یعنی حقوق و تکالیف زیستی، مستلزم تعریف مبانی و اصول جامع و مقبول برای اخلاق زیستی است. برای موفقیت و کاربردی شدن، این اصول باید با لحاظ اشتراکات ملت های مختلف جهان تدوین شده و متضمن همگرایی و عزم بین المللی در صیانت از محیط زیست به مفهوم عام آن باشند. مساله مهم تر دیگر، وضع ضمانت اجرای حقوقی برای «اجرایی» کردن اصول اخلاق زیستی است که همگرایی، زمینه تحقق آن را در سطح بین المللی فراهم خواهد کرد.

اخلاق زیستی شامل بخشی از فعالیت های انسانی می شود که به طور خاص و مستقیم با کاربرد تکنولوژی در زندگی طبیعی او سر و کار دارد. تکنولوژی هایی از این سنخ با عنوان «بیوتکنولوژی» یا «فناوری زیستی» متمایز و مشخص می شوند. بیوتکنولوژی افزون بر آنکه زندگی انسان را از رهگذر تغییر زندگی گیاهی و حیوانی تغییر داده، آن را به طور مستقیم نیز زیر تاثیر قرار داده است. به همین دلیل، ارزیابی اخلاقی مسایل بیوتکنولوژی از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ زیرا منظر اخلاقی، منظری بنیادین است و در پرتو آن می توان برخی دیگر از نظرگاه ها را مانند نظرگاه های دینی یا حقوقی نیز تبیین یا حتی متعین و مقید کرد. گستره اخلاق زیستی حیات انسان را پیش از تولد، در طول زندگی و پس از مرگ در بر می گیرد و شامل موضوعاتی چون «درمان ناباروری»، «سقط جنین»، «پیوند اعضا»، «شبیه سازی انسان و پژوهش بر او»، «دستکاری های ژنتیک در گیاهان و حیوانات»، «معیار مرگ» و «مرگ آسان» می شود. در این مقاله، قلمرو اخلاق زیستی از طریق معرفی و تحلیل مسایل آن، طرح و سنجش دیدگاه های رقیب و ارایه راهکارهایی برای نگرش دقیق به مسایل و حل آنها کاویده می شود. مسایل اخلاق زیستی را باید به دور از جزم اندیشی، به صورت یک کل نگریست و داوری های اخلاقی مربوط به آن را در چارچوب نظریه ای قابل دفاع که مبانی آن نیز در فرا- اخلاق مستحکم شده است روشن، رسا و با یکدیگر سازگار ساخت.

اخلاق زیستی رویکردی میان رشته ای است که به بررسی مسائل اخلاقیِ برخاسته از به کارگیری علوم و فناوری های زیستی در زندگی انسان و غیرانسان می پردازد. با این حال، در ادبیات این رشته فراوان به تحلیل ها و استدلال هایی از جنسی دیگر، برمی خوریم. حقوق و اخلاق گرچه هر دو در دستۀ علوم هنجاری جای می گیرند، از نگاهی متفاوت به مسائل می پردازند. متخصصان این حوزه ها اغلب بی توجه به تمایز «امر اخلاقی» و «امر حقوقی»، از مفاهیمی مانند حقِ اخلاقی سخن می رانند. با تحلیل دقیق می توان نشان داد چگونه این خلط های مفهومی به نتایج نادرست و تناقض در مباحث بایدانگار مربوط به علوم و فناوری های زیستی می انجامند. تتبع در حقوق و اخلاق زیستی و تحدید دقیق قلمروی هر یک با تکیه بر ویژگی های تمایزبخش حقوق و اخلاق می تواند از وقوع این خلط های مفهومی پیشگیری کند. در این پژوهش برآنیم با طرح و تحلیل محورهای چهارگانۀ «هدف»، «قلمرو»، «تولید قاعده» و «ضمانت اجرا»، با ارائۀ مثال هایی از مسائل اخلاق زیستی، تفاوت های اخلاق و حقوق را به بحث بگذاریم. پس از آن به اجمال به دستۀ سومی از هنجارها، یعنی حق و عدالت، اشاره خواهیم کرد که، همانند حقوق، ناموجه پا به قلمرو اخلاق زیستی نهاده اند. بی اعتنایی به تمایز اخلاق و حقوق، به ویژه در مقام قانونگذاری و قضا، به نقض بی طرفی و سوگیریِ قانون به جانب یک دیدگاه اخلاقی می انجامد. بدین ترتیب، به جای آنکه سیاست بستری را برای همزیستی دیدگاه های متنوع اخلاقی فراهم آورد، عرصه را بر دیدگاه های اخلاقی متفاوت با اخلاق حاکم تنگ می کند. نظامی که در آن برخی اخلاق ها مجال ابراز وجود نمی یابند قطعاً از عدالت به دور است.

عموم ارزیابی های اخلاقی در مورد مسائل زیستی با توجه به نظریه های اخلاقی موجود یا تلفیق آن ها به صورت یک راهبرد اخلاقی انجام می شوند. آنچه در غالب این ارزیابی ها مفروض گرفته شده اعتبار نگرش قاعده گرا یا اصل گرا به مناقشه های جاری و ضرورت کاربرد یک نظریه اخلاقی به مثابه منشا و زمینه قاعده یا قواعد اصلی است. نه فقط در پژوهش های اخلاقی نظری بلکه در عمل نیز گمان بر این است که قواعد می توانند دستگیر تصمیم گیرندگان، سیاست گذاران، اعضای کمیته های اخلاق زیستی و مجریان طرح های پژوهشی باشند. اصول اخلاق زیستی بر این اساس شکل گرفته اند. با این حال، در دهه های اخیر به صور گوناگون، اعتبار نگرش عام گرایانه به اخلاق به نقد کشیده شده است. در این مقاله، شأن معرفت شناختی و اخلاقی اصول اخلاق زیستی از دو منظر عام گرایانه و خاص گرایانه بررسی و نشان داده می شود که این انتقادات تفسیر سنتی از این اصول را، که تا حدی به روند انضمامی شکل گیری احکام اخلاقی بی اعتنا است، کنار می نهند اما تفسیر تعدیل شده از عام گرایی اخلاقی می تواند همچنان کاربرد این اصول را موجه سازد.